Ο Γιάννης Ρίτσος,στιχουργός σε «ελαφρά» τραγούδια του ’60

O Γιάννης Ρίτσος ευτύχησε να δει και να ακούσει, μελοποιημένα από καταξιωμένους συνθέτες, πολλά από τα μεγάλα του ποιητικά δημιουργήματα.
Ο Μίκης Θεοδωράκης  έντυσε με την μουσική του  τον «Επιτάφιο», την «Ρωμιοσύνη» και   «τα 18 λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας». Χάρη στον Χρήστο Λεοντή οι στίχοι από το «καπνισμένο τσουκάλι» έσμιξαν μέσα στις καρδιές μας με τις φωνές του Νίκου Ξυλούρη και της Τάνιας Τσανακλίδου. Ο Θάνος Μικρούτσικος μελοποίησε ποιήματα του Ρίτσου στην «καντάτα για την Μακρόνησο» και στη «Σονάτα του Σεληνόφωτος», ο Σπύρος Σαμοΐλης στις «γειτονιές του κόσμου», ο Μάριος Τόκας στην «πικραμένη μου γενιά».Ο Νίκος Μαμαγκάκης μελοποίησε την «Εαρινή συμφωνία», ο Μιχάλης Τερζής «τον ύμνο και θρήνο για την Κύπρο», αλλά και άλλοι συνθέτες αναμετρήθηκαν μελωδικά με την ποίηση του Γιάννη Ρίτσου.
Στο ποστ αυτό θα παρουσιάσω κάποια νεανικά ποιήματα του Ρίτσου, από ανέκδοτες ποιητικές του συλλογές, που σύμφωνα με τους μελετητές του έργου του γράφτηκαν στις αρχές τις δεκαετίας του 30. Τα ποιήματα αυτά μελοποιήθηκαν κατά την δεκαετία του ’60 από τον συνθέτη και προσωπικό φίλο του ποιητή Σπήλιο Μεντή. Τα περισσότερα από αυτά κυκλοφόρησαν σε δίσκους 45 στροφών με την φωνή της Γιοβάννας. Μερικά από αυτά πήραν μέρος στον διαγωνισμό τραγουδιού της Θεσσαλονίκης το 1964 και 1965.
Τα ποιήματα του Ρίτσου που μελοποίησε ο Σπήλιος Μεντής, είναι ίσως ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει στιχουργικά το αποκαλούμενο «ελαφρό» τραγούδι. Στίχοι γεμάτοι δροσιά και φρεσκάδα που γεννάνε στο μυαλό ολοζώντανες εικόνες. Ο νεανικός Ρίτσος των «ελαφρών» (οι ελαφροί ας τα λέγουν ελαφρά, όπως θα έλεγε και ο Καβάφης) αυτών τραγουδιών είναι ήδη ώριμος ποιητικά, σε μέτρο, ομοιοκαταληξία και περιεχόμενο.Με υλικά απλά και καθημερινά (ο παγωτατζής, η νεραντζιά, το φεγγάρι, το εξοχικό κεντράκι) μας δίνει μικρά αριστουργήματα, την εποχή που κάποιοι άλλοι με τα ίδια ακριβώς υλικά πλημμύριζαν με σαχλοτράγουδα την πλάση.
Ας περάσουμε όμως στα τραγούδια, να γλυκάνει το μυαλό και η καρδιά μας.
Ο «Παγωτατζής» κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1964 με την φωνή της Γιοβάννας:

Τριάντα περίπου χρόνια αργότερα συναντάμε και πάλι τον «Παγωτατζή» στον δίσκο «Σερενάτα χωρίς φεγγάρι» με την φωνή της Αφροδίτης Μάνου:

Ο Παγωτατζής

Του παγωτατζή το καροτσάκι στο σοκάκι
μέσα στο χρυσό λιοπύρι
του φτωχού το πανηγύρι.
Τρέχουν τα μικρά τ’ αγόρια σαν κοκόρια
και πιο πέρα τα κοράσια
σαν ζουμπούλια, σαν κεράσια.

Ένα παγωτό χωνάκι
κρέμα, φράουλα,σοκολάτα
Δρόσισε όλο το δρομάκι
τι είν΄τα νιάτα, τι είν’ τα νιάτα.
Μια καρδιά γαρουφαλιά
μοναχά δε τη δροσίζει
Καίγεται στη σιγαλιά
ρουμπινιά φωτιά και τρίζει.

Του παγωτατζή το καροτσάκι στο σοκάκι
μια μικρή λευκή εκκλησούλα
καμωμένη από δροσούλα
Κι είναι το μικρό χωνάκι σαν κεράκι
λίγο λίγο λιώνει, σβήνει
του καημού συχώριο δίνει.

Το καροτσάκι με τα παγωτά λευκή εκκλησία από δροσιά και το χωνάκι παγωτό κεράκι που λίγο λίγο λιώνει! Τι γλυκιά «ιεροσυλία»!
Την ίδια χρονιά, η Γιοβάννας κυκλοφορεί σε δίσκο την «Νεραντζιά».
Το τραγούδι αυτό ήταν η συμμετοχή του Σπήλιου Μεντή και του Γιάννη Ρίτσου στο Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού της Θεσσαλονίκης . Ανοίξτε τα ηχεία και κλείστε  τα μάτια για να πλημμυρίσετε από τις πανέμορφες  εικόνες που «ζωγραφίζουν» οι στίχοι του Ρίτσου.

Νεραντζιά

Νεραντζιά σε λεν και σένα
άσπρο ανθάκι κι ευωδιά,
δυο νεράντζια χρυσωμένα
δυο πουλιά μες στα κλαδιά.

Πού θα γείρω, τι θα γίνω,
πώς κοιμάσαι μοναχή,
τι γαλάζιο η νύχτα κρίνο
μες στων άστρων την βροχή.

Κοίτα λάμψη και χρυσάφι
νεραντζιά, νεραντζιά
η ψυχή μου τρέμει ελάφι
πάνω από τα μαβιά νερά.

Όλος βάφτηκα στον μούστο
νεραντζιά, νεραντζιά,
το ξανθό φεγγάρι κρούστο
με τα πόδια τ’ αργυρά.

Πώς τινάζεις το σεντόνι
στο χαγιάτι τα πρωϊνά
λες και η ρούγα μας απλώνει
για το πέλαγο πανιά.

Κι όπως μένεις στο κατώφλι
τα βραδάκια σιωπηλή,
σπάζει τ’ άστρο γκρίζο τσόφλι
βγαίνει αηδόνι και λαλεί.

Κοίτα λάμψη και χρυσάφι
νεραντζιά, νεραντζιά
η ψυχή μου τρέμει ελάφι
πάνω από τα μαβιά νερά.

Όλος βάφτηκα στον μούστο
νεραντζιά, νεραντζιά,
το ξανθό φεγγάρι κρούστο
με τα πόδια τ’ αργυρά.

Την ίδια χρονιά κυκλοφορούν σε δίσκους δύο ακόμα τραγούδια των Ρίτσου-Μεντή, με ερμηνεύτρια την Σούλα Μπιρμπίλη. Εδώ θα τα ακούσουμε όμως από την Γιοβάννα. Το πρώτο έχει τίτλο «Κίτρινο Φθινόπωρο». Όλη η μελαγχολία του Φθινοπώρου αποτυπωμένη σε ένα χρώμα, το κίτρινο, και σε μια ανέγγιχτη στο ποτήρι βανίλια. Αλλά και η ελπίδα, που κρύβεται στα βήματα των εργατών και στις πράσινες, ακόμα, ρίζες.

Κίτρινο Φθινόπωρο

Κίτρινο φθινόπωρο,
κίτρινη η καρδιά μου
όσα χθες σε φτέρωναν,
τώρα πέφτουν χάμου.

Στο καφενεδάκι μας
κίτρινη κι η γρίλια
στο ποτήρι ανέγγιχτη
έλιωσε η βανίλια.

Ένα φύλο κίτρινο έχεις για ρολόι
κίτρινη ώρα έρχεται για το φτωχολόι.
Τρεις εργάτες πέρασαν κάτω απ’ τις μαρκίζες
άκου αυτά τα βήματα, πράσινες οι ρίζες.

Τι να πούμε αγάπη μου,
λόγια πια δε βρίσκω
νιώθω το κατόπι μας
το μεγάλο ίσκιο.
Κίτρινο τ’ απόβραδο,
κίτρινη ησυχία
μες στη μνήμη ακούγεται
κίτρινη ρομβία.

Ένα φίλο κίτρινο έχεις για ρολόι
κίτρινη ώρα έρχεται για το φτωχολόι.
Τρεις εργάτες πέρασαν κάτω απ’ τις μαρκίζες
άκου αυτά τα βήματα, πράσινες οι ρίζες.

Το «κίτρινο φθινόπωρο» ερμηνεύει και στον δίσκο «Σερενάτα χωρίς φεγγάρι» και ο Λουκιανός Κηλαηδόνης με το δικό του στυλ:

Το δεύτερο τραγούδι έχει τίτλο «Ανοιξιάτικο βραδάκι».

Ανοιξιάτικο βραδάκι

Γράφει το φεγγάρι γράφει
μ’ ασημένια κιμωλία
στο σμαράγδινο χωράφι
την καινούργια μας φιλία.

Γράφει και στις πόρτες πάνω
και στις μάντρες και στους δρόμους,
δίπλα σου να γείρω κάνω
και μ’ ασήμωσε τους ώμους.

Τ’ ανοιξιάτικο φεγγάρι
θα με πάρει
κράτα με απ΄το χέρι.
Κοίτα τ’ άλλο το ζευγάρι
είναι ένα αστέρι
(αστέρι γιά μαχαίρι; )
κόψαν τ΄αξεδιάλυτο κουβάρι
και φιλί με το φιλί
σκαλί σκαλί
ανεβαίνουν στο φεγγάρι.

Ρίξε τα κλειδιά στον αέρα
κλείσε το πικρό βιβλίο
το φεγγάρι λάμπει ως πέρα
σαν τζαμένιο ανθοπωλείο

Μήτε ξέρω τι ‘ναι δάκρυ
τ’ άστρα σε ραντίζουν ρύζι
τα χρυσά γαλάζια μάκρη
ο διπλός μας ίσκιος σκίζει.

Το 1965 η Γιοβάννα ερμηνεύει το «Φτωχόπαιδο» στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και το τραγούδι κερδίζει το Β’ βραβείο. Αργότερα το «Φτωχόπαιδο» ερμηνεύει σε δίσκο , σε πιο λαϊκή ενορχήστρωση για να ταιριάξει με το ύφος της και η Μαρινέλλα,  από την οποία και το ακούμε:

Φτωχόπαιδο

Φτωχόπαιδο της γειτονιάς
με τα φαρδιά σου χέρια
στο βραδινό ουρανό κινάς
τα γνέφια και τ’ αστέρια

Φτωχόπαιδο της γειτονιάς
με τα τριμμένα ρούχα,
που πάντα αμίλητο περνάς
κρυφή λαχτάρα πού’χα.

κάτω απ’ τα ρούχα τα παλιά
μεστώνει το κορμί σου,
καημός και φως και σιγαλιά
και φράγμα της αβύσσου.

Οι αδελφές Μπέτυ και Μιράντα Δήμα τραγούδησαν το 1966 σε δίσκο τα τραγούδια «Το εξοχικό κεντράκι» και «Αχ το φεγγαράκι βάσανο».
Θα ακούσουμε «το εξοχικό κεντράκι» από την Αφροδίτη Μάνου από τον δίσκο «Σερενάτα χωρίς φεγγάρι». Στις σημειώσεις του δίσκου για το τραγούδι αυτό αναφέρονται ως χορωδία εκδρομέων η Αρλέτα, η Μαρία Δημητριάδη,η Νένα Μεντή (η γνωστή ηθοποιός και κόρη του συνθέτη), ο Λουκιανός Κηλαηδόνης, η Αφροδίτη Μάνου και ο Γρηγόρης Ψαριανός.
Τι υπέροχη παρέα!

Το εξοχικό κεντράκι
Το εξοχικό κεντράκι μας κουρνιάζει μες στο δείλι
ματώνει ο ήλιος σαν πληγή το γαλανό μαντήλι.
Το πιάνο ακόμα σφαλιχτό και στην καρέκλα μένει
η μαύρη θήκη του βιολιού σαν μια ψυχή θλιμμένη.

Σε λίγο εδώ θα φτάσουνε τα πρώτα ζευγαράκια
αχ! τι πουκάμισα ανοιχτά, τι κεντητά μπλουζάκια,
βροντές γκαζόζας θ’ ακουστούν κάτω απ’ τα δέντρα φως μου
μύρια ταμπούρλα του έρωτα στο πείσμα όλου του κόσμου.

Στο τοίχο απάνω απόμεινε του λιοπυριού το χνότο
ίσκιος και φως εσμίξανε, ποιο υστερνό, ποιο πρώτο.
Μπροστά στην πόρτα μοναχό σωπαίνει το γκαρσόνι
στον ώμο του η πετσέτα του λευκό πουλί σκαλώνει.

Εικόνες που χάθηκαν για πάντα και ήχοι (βροντές γκαζόζας) που δύσκολα θα τους προσέξει κανείς σήμερα μέσα σ΄αυτόν τον πολύβουο κόσμο που περνάμε τις μέρες μας.

Το τραγούδι του Σπήλιου Μεντή «Αχ το φεγγαράκι βάσανο» όπως και το «ψιλόβροχο» με το οποίο διαγωνίστηκε ο Γιάννης Βογιατζής στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 1964, δυστυχώς δεν τα βρήκα. Αν κάποιος τα διαθέτει, θα χαρώ πολύ αν μου τα στείλει για να συμπληρωθεί αυτή η εικόνα του Γιάννη Ρίτσου, ως στιχουργού «ελαφρών» τραγουδιών.
Το 1972 ο Νίκος Μαμαγκάκης κυκλοφόρησε τον δίσκο «11 Λαϊκά τραγούδια του Γιάννη Ρίτσου» με τραγουδιστές τον Γιάννη Πουλόπουλο και την Μαρία Δουράκη. Στον δίσκο αυτό υπάρχει ένα τραγούδι, που στηρίζεται στην μελοποίηση του ίδιου ποιήματος μ’ αυτό που είχε μελοποιήσει ο Μεντής το 1966. Προς υποστήριξη του μουσικού ύφους του τραγουδιού, οι συνετελεστές του δίσκου μετέτρεψαν τον αρχικό ανάλαφρο τίτλο «Αχ το φεγγαράκι βάσανο»,στο λαϊκότερο «Το φεγγάρι βάσανο». Είτε φεγγάρι είτε φεγγαράκι, θα ακούσουμε τώρα το τραγούδι του Νίκου Μαμαγκάκη για να χαρούμε την ομορφιά των στίχων του Ρίτσου υπέροχα ταιριασμένη με την φωνή του Γιάννη Πουλόπουλου:

Το φεγγάρι βάσανο

Αργά προβαίνει στη γωνιά
το δίβουλο φεγγάρι
τ’ αστέρια σπέρνουν στη βραδιά
μαλαματένιο στάρι

Αχ το φεγγάρι βάσανο
μικρός χρυσός αλήτης
στο γιασεμί σκαρφάλωσε
και φέγγει τη μορφή της

Στον δρόμο τον μενεξελί
διαβαίνει μια κοπέλα
και πέφτουν δυο ροδόφυλλα
κι ένα γλυκόλαλο έλα

———————————–
*Το ποστ αυτό είναι η συμμετοχή μου στο κάλεσμα της συνιστολόγου Αγγελικής Κώττη (Εαρινή Συμφωνία), να ανεβάσουμε στα blog μας ενόψει της Πρωτομαγιάς ποστ για τον Γιάννη Ρίτσο. Μπας και ξυπνήσουν τα υπουργεία και αποφασίσουν να κάνουν κάποια εκδήλωση για τον ποιητή, στον οποίο είναι αφιερωμένο το 2009