Ο συνάδελφός μου, ο Καβάφης…

Η ιστορία μας:
31 χρόνια μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Καβάφη,τον Αύγουστο του 1964, ένας δημοσιογράφος του «Ταχυδρόμου» της Αλεξάνδρειας, με την βοήθεια της τύχης κι ενός φίλου του δικηγόρου συναντά ένα παλιό συνάδερφο του Καβάφη, στην Υπηρεσία του Τρίτου Κύκλου Αρδεύσεων, τον Αιγύπτιο Ιμπραήμ Ελ Καγιάρ. Απ΄ό,τι κατάλαβα, την εποχή εκείνη υπήρχε αντιπαλότητα ανάμεσα στους καβαφιστές της Αθήνας και τους καβαφιστές της Αλεξάνδρειας. Βασικό σημείο τριβής ήταν ότι οι καβαφιστές της Αθήνας υποστήριζαν ότι ο Καβάφης γνώριζε αραβικά και είχε επηρεαστεί σε κάποιο του ποίημα από ένα αιγυπτιακό λαϊκό τραγούδι. Οι καβαφιστές της Αλεξάνδρειας αντιθέτως, υποστήριζαν ότι ο Καβάφης δεν γνώριζε παρά μόνο λίγες αραβικές λέξεις, της καθημερινής ζωής. Ο δημοσιογράφος και μελετητής του Καβάφη, Μανώλης Χαλβατζάκης, «καίγεται» για να μάθει αν ο Καβάφης γνώριζε αραβικά. Ο 72χρόνος (τότε) όμως συνάδερφος του ποιητή μας, έχει να θυμηθεί και να πει πολλά. Άλλα θετικά, άλλα αρνητικά και μερικά…γραφικά. Έτσι, κι ας μην υπήρχε η τηλεόραση ακόμα, κέρδισε κι αυτός τα 15 δικά του λεπτά δημοσιότητας. Όσο θα χρειαστεί δηλαδή να διαβάσετε και να σχολιάσετε αυτό το ποστ:

Ένας παλιός συνάδελφος του Καβάφη στην υπηρεσία των Αρδεύσεων! Βέρος Αιγύπτιος,πρόθυμος να μας αφηγηθεί τις αναμνήσεις του και να ικανοποιήσει την περιέργειά μας. Μα αυτό είναι σωστό εύρημα. Έτσι τυχαία, ο φίλος μου δικηγόρος κ. Στέλιος Παπαδημητρίου τον δέχτηκε στο γραφείο του. Πρόκειται για έναν μορφωμένο, γλωσσομαθή Αιγύπτιο κύριο, ηλικιωμένο βέβαια, που γνώρισε από κοντά τον υπάλληλο Καβάφη και που η μαρτυρία του θα μπορούσε να επαληθεύσει ή να διαψεύσει ορισμένες πληροφορίες για τον ποιητή του «Ομνύει». Ο κ. Παπαδημητρίου αμέσως κατάλαβε την σημασία της αναπάντεχης αυτής ανακάλυψης και δεν έχασε την ευκαιρία. Φρόντισε χωρίς καθυστέρηση να μας κλείσει συνέντευξη. Ο «Ουστάζ» Ιμπραήμ Ελ Καγιάρ θα μας δεχόταν στο σπίτι του.

Ξεκινήσαμε πριν δύσει ο ήλιος. Ο κ. Παπαδημητρίου, ο υποφαινόμενος κι ένας τρίτος φίλος που πολύ τον απασχολεί, τον καίει το ζήτημα του Καβάφη και της εποχής του.Στην είσοδο του ακινήτου αριθμός 49 στην οδό 26ης Ιουνίου, στο παραθαλάσσιο του Ανφούσι, μας περιμένει ειδοποιημένος για να μας προϋπαντήσει, ένας μικρός, που μας ερωτά αν είμαστε εμείς οι επισκέπτες. Στο τέταρτο πάτωμα, ο παλιός συνάδερφος του Καβάφη σπεύδει να μας υποδεχτεί. Ένας μετρίου αναστήματος κύριος, ασπρισμένος μα καλοστεκούμενος, εξαιρετικά διαχυτικός, που δεν αργεί να γίνει οικείος. Βγαίνουμε σ’ ένα μεγάλο μπαλκόνι, από όπου η θέα έχει μιαν επιβλητικήν ωμορφιά, Η ματιά μας αγκαλιάζει ολόκληρον το ανατολικό λιμάνι, από τη μια άκρη ίσαμε την άλλη.

Αν και γεννημένος και μεγαλωμένος σε τούτον τον τόπο, για δεύτερη μόνο φορά μπαίνω σε σπίτι Αιγυπτίου. Αυτό δείχνει πόσο μερικοί είμαστε, παρ’ όλα μας τα καλά αισθήματα, μακρυά από την ζωή του αιγυπτιακού λαού.

Καθόμαστε και δεν χρειάζονται ιδιαίτερες εισηγήσεις. Ο κ. Καγιάρ ξέρει το λόγο της επίσκεψής μας και βρίσκει μεγάλην ευχαρίστηση, μιλώντας μας για τα περασμένα. Τα δικά μου τα αραβικά είναι τόσο ασήμαντα, με τέτοιους «βαρβαρισμούς δεινούς», που ειλικρινά ντρέπομαι. Ευτυχώς που οι δυο φίλοι μου είναι αραβομαθείς προπάντων ο κ. Παπαδημητρίου. Εξ άλλου ο παλιός συνάδελφος του Καβάφη, εξόν από την αγγλική κατέχει και τη γαλλική, κι έτσι θα ανακατέψουμε τις τρεις γλώσσες, τα αραβικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά. Εμείς οι Έλληνες της Αλεξάνδρειας οι περισσότεροι, αν εξαιρέσουμε τη νέα γενιά και όσους έζησαν στο Κάιρο ή στα χωριά, δεν γνωρίζουμε καλά την αραβική. Μερικοί μάλιστα καθόλου. Ας το προσέξουν λοιπόν ορισμένοι «μυημένοι» Αθηναίοι.

Ήξερε ο Καβάφης τη γλώσσα του τόπου, σε σημείο που να τον επηρεάσει η αραβική μούσα; Ανυπομονούμε να θέσουμε αυτό το ερώτημα, χωρίς να αμφιβάλλουμε για την ακρίβεια της μαρτυρίας του κ. Μαλάμου, πώς ο ποιητής γνώριζε πολύ λίγα αραβικά. Μα ο κ. Καγιάρ θέλει να τον αφήσουμε να αρχίσει όπως εκείνος επιθυμεί.

Τον Καβάφη τον πρωτογνώρισα στα 1914. Είμουν τότε πολύ νέος, εικοσυδύο χρονών, και ο Καβάφης είχε περάσει τα πενήντα. (Δηλαδή σήμερα ο ομιλητής μας είναι 72 ετών). Εργάστηκα μαζί του επί οκτώ χρόνια, κάτω από τις διαταγές του, και, όταν εκείνος παραιτήθηκε στα 1922, τον αντικατέστησα στη θέση του.

Αν τον ξαναείδα, ύστερα από την αποχώρησή του; Τον επισκέφτηκα μια φορά στο σπίτι του της οδού Λέψιους για να ζητήσω κάποια πληροφορία. Με δέχτηκε πολύ ευγενικά, αλλά δεν με προσκάλεσε να μπω μέσα. Είχα αντιληφθεί πως είχε κάποιον επισκέπτη. Από τις Αρδεύσεις εγώ έφυγα στα 1925 για να εργαστώ στο Κάιρο.

Πού βρίσκονταν τα γραφεία του Τρίτου Κύκλου της Υπηρεσίας των Αρδεύσεων; Στο σταθμό του Ραλίου. Πάνω από το σημερινό ζαχαροπλαστείο «Γκραν Τριανόν», το άλλοτε «Αθηναίου».

Ο Καβάφης είχε αναλάβει τον έλεγχο της αλληλογραφίας στο Ευρωπαϊκό Γραφείο (υπήρχε και Αραβικό γραφείο). Είχα ακούσει, αν δεν κάνω λάθος, πώς την θέσην αυτή την όφειλε στον Ζανανίρι Πασά. Στην οικογένεια Ζανανίρι ανήκεν ο αρχιλογιστής μας Μισέλ Ζανανίρι, με αρκετήν επιρροή, καθώς και ο μετέπειτα φίλος του ποιητή ο Γκαστόν Ζανανίρι.

Ο Καβάφης άρχισε το υπαλληλικό του στάδιο, ως «κοπίστ», αντιγράφοντας επιστολές, καθώς εκείνη την εποχή, εικοσυδύο χρόνια πριν από μένα, δεν είχαν μηχανές δακτυλογραφίας. Ήξερε πολύ καλά την αγγλική και, σαν έκτακτος υποτμηματάρχης φρόντιζε όταν τον γνώρισα, για την σύνταξη των απαντήσεων της αλληλογραφίας. Μια φορά, ο Άγγλος προϊστάμενος του βρήκε ένα λάθος σε μιαν έκθεση του για έναν κλητήρα. «Έι τωλλ μαν, Μίστερ Καβάφη, νοτ έι λογκ μαν»(«Ένας ψηλός άντρας, κύριε Καβάφη, όχι ένας μακρύς άντρας»).

Να μη φανταστείτε πως το δικό μας το γραφείο είταν μεγάλο. Κάτω από τις διαταγές του Καβάφη είμασταν μονάχα δύο: δυο τάιπιστ (δακτυλογράφοι), εγώ κι ο συριακής καταγωγής Κωνσταντίν Ναγκάρ. Όμως ο Καφάφης διόρθωνε, όχι μόνο τις δικές μας επιστολές, αλλά και εκείνες των άλλων γραφείων. Την ίδιαν επιστολή τη διόρθωνε πολλές φορές και επέμενε σχολαστικά στα σημεία της στίξης. Είχε δικό του, ξεχωριστό δωμάτιο. Λοιπόν, όταν του έφερναν μιαν επιστολή, για να εξετάσει αν είταν σωστά γραμμένη, δεν την διόρθωνε με το  χέρι του, ούτε καλούσε φωναχτά αυτόν που την έγραψε.Έστελνε γραμματάκια από το γραφείο του στα διπλανά: «Πληζ, ση μη. Πληζ, τέλεφον μη» («Παρακαλώ, να με δείτε. Παρακαλώ να μου τηλεφωνήσετε»). Ερχόταν ο υπάλληλος κ’ εκείνος του έδειχνε πως έλειπε ένα κόμμα. Του έδινε πίσω στο γράμμα και τον έστελνε σε άλλο δωμάτιο για να το συμπληρώση και να το γυρίση ξανά να του το παραδώσει με προσθεμένο κόμμα. Ώρες ώρες ο Καβάφης πολύ μας παίδευε. Ο παλιός μου συνάδερφος Κωνσταντίν Ναγκάρ, δυο χρόνια πιο παλιός από μένα, δεν θέλει ν΄ακούσει για Καβάφη. Δεν ξέρω να σας πω αν εκείνος τον έχει βλάψει. Ο Καβάφης παρ’ όλη την ευγένεια, είταν εμπαθής. Όταν έβαζε κανέναν στο μάτι, γύρευε να τον συντρίψη. Δεν έχω εξακριβώσει για ποιο λόγο ο παλιός συνάδελφος θυμώνει και σήμερα ακόμη στο άκουσμα του ονόματος Καβάφη. Εγώ τα είχα πολύ καλά μαζί του. Όμως, κ’ εμένα, με είχε κυριολεκτικά ταράξει: «Μίστερ Καγιάρ, Μίστερ Καγιάρ», όλο «Μίστερ Καγιάρ». Κάποτε δεν κρατήθηκα και του είπα : «Μίστερ Καβάφη, γιού πηνελοπάιζ μάι ουώρκ» («Κύριε Καβάφη, πηνελοποιείτε την εργασία μου»). Το ρήμα αυτό που χρησιμοποίησα τον γέμισεν ενθουσιασμό.

Γενικά η αλληλογραφία καθυστερούσε πολύ. Άφηνε ο Καβάφης να περάσει η ώρα και τον έπιανε βιασύνη όταν κόντευε να σχολάσουμε.

-Μήπως ο Καβάφης καθυστερούσεν επίτηδες την δουλειά για να σαμποτάρη τους Άγγλους;

Ο «ουστάζ» Καγιάρ χαμογελά. Ο καβάφης ήταν πολύ πονηρός. Φόρτωνε το γραφείο του «ντοσιέ», τα άπλωνε, τα αράδιαζε, για να έχεις την εντύπωση πως είταν πνιγμένος στη δουλειά, και, όταν ερχόταν η ώρα να σχολάσουμε, τα μάζευε και τα ξανάβαζε στη θέση τους.

«Άι αμ βέρυ μπίζη»(«είμαι πολύ απασχολημένος»), απαντούσε συνήθως στο τηλέφωνο. Σπάνια, πολύ σπάνια, κλειδωνόταν στο δωμάτιό του. Κάποτε, εγώ κι ο σύντροφός μου, κοιτάξαμε από την κλειδαρότρυπα. Τον είδαμε να σηκώνει τα χέρια σα θεατρίνος, να παίρνει μιαν αλλόκοτη έκφραση, εκστατικός, και ύστερα να σκύβει για να γράψει κάτι. Είταν η στιγμή της έμπνευσης. Εμείς φυσικά το βρήκαμε πολύ αστείο και χαμογελάσαμε. Πού να φανταστούμε πως μια μέρα ο Μίστερ Καβάφης θα γινόταν διάσημος!

Που λέτε, ο Καβάφης δεν εμπιστευόταν εμάς, τους βοηθούς του.Έκλεινε τους φακέλλους με τα έγγραφα σ’ ένα κιβώτιο, στερεωμένο στον τοίχο, κ’ έπαιρνε μαζί του το κλειδί. Όμως, το πρωί καθώς αργούσε κι εμείς περιμέναμε χωρίς δουλειά, αναγκαζόταν να μας στέλνει το κλειδί με τον υπηρέτη του, τον Μιργάνι.

Το ωράριό μας είταν από τις οκτώ το πρωί ίσαμε τη μιάμιση το μεσημέρι, συνολικά πεντέμιση ώρες. Όμως, ποτέ ο Καβάφης δεν έφτανε στη δουλειά του πριν από τις εννιάμιση και κατόρθωνε η αργοπορία του αυτή να μη γίνεται αντιληπτή από την αγγλική διεύθυνση που κι αυτή αργούσε. Αν και το σπίτι του βρισκόταν πολύ κοντά, έπαιρνε αμάξι και πλέρωνε τρία μικρά γρόσια. Ποτέ δεν χρησιμοποιούσε το ασανσέρ, για να μην τον τσακώσουν που άργησε. Ανέβαινε τις σκάλες με προφύλαξη, έτοιμος να δώση οποιαδήποτε δικαιολογία, αν τον έβλεπαν. Εκείνο που τον ενοχλούσε, σαν ενοχοποιητικό στοιχείο είταν το καπέλλο του, και γύρευε πώς και πώς ν’ απαλλαχτεί απ΄αυτό, να το χρησιμοποιήση μάλιστα σαν άλλοθι. Όταν λοιπόν, συνέβαινε να συναντήσει κανέναν κλητήρα, του έδινε το καπέλλο για να το κρεμάσει στο γραφείο πριν φτάσει ο ίδιος. Εμάς μας είχε καλά δασκαλεμένους για να τον καλύψουμε. «Αν έρθει ο Εγγλέζος πριν από μένα και ρωτήσει πού είναι ο Μίστερ Καβάφης, θα πείτε πως ήταν εδώ και τώρα μόνο κατέβηκε για κάτι επείγον. Θα επιστρέψει σε μισήν ώρα. Αν ρωτήσει ύστερα από δέκα λεπτά, θα τ’ αφαιρέσετε από την μισήν ώρα και θα πείτε πως ο Μίστερ Καβάφης θα επιστρέψει σε είκοσι λεπτά». Έλεγε «ο Εγγλέζος» κι εννοούσε όλους τους Άγγλους που είχαμε στις Αρδεύσεις, έξη-εφτά, στις ανώτερες θέσεις.

Κάποτε ο Καβάφης θύμωσε μαζί μου για καλά. Είχεν αργίσει, εκείνο το πρωί, περισσότερο από το συνηθισμένο, και είχα ανακαλύψει πως σε μιαν επιστολή υπήρχεν ένα λάθος, η λέξη «μεταμορφοράϊζ» αντί «μεταμορφόουζ». Αναγκάστηκα να μπω μέσα στη διεύθυνση, που στο μεταξύ είχεν έρθει, αλλά δεν είχε ζητήσει τον Καβάφη. Έπρεπε να εμποδίσω να φύγει το γράμμα με το λάθος. Έτσι, έγινε αντιληπτό πως εκείνος δεν είχεν ακόμα φτάσει στο γραφείο.

Ο υπηρέτης του ο Μιργάνι ερχόταν πολύ συχνά, σχεδόν κάθε μέρα για το κλειδί που σας ανάφερα και πότε για τα ψώνια. Πριν αγοράσει μια κόττα, την έφερνε να τη δείξει στον κύριό του, να πάρει την έγκρισή του, και το γραφείο γέμιζε κακαρίσματα. Ο Καβάφης εξέταζε προσεκτικά τα φτερά και ίσως να κρατούσε δείγμα, για να μπορέσει ύστερα να ελέγξει αν του άλλαξαν την κότα. Είταν πολύ σφιχτός. Συνέβαινε να διενεργήσουμε ανάμεσά μας κανέναν μικρό φιλανθρωπικό έρανο. Εκείνος ποτέ, μα ποτέ, δεν πρόσφερεούτε ένα μιλλιέμ. «Άι χαβ του μένυ κωλλς! Άι χαβ του μένυ κώλλς!»(«έχω πάρα πολλές εκκλήσεις!»)

Τα τσιγάρα του τα έκοβε στα δυο. Όχι γιατί υπόφερε από το λάρυγγά του. Ποιος σας το είπε αυτό; Την εποχή που τον γνώρισα εγώ δεν ήταν άρρωστος ακόμη.Κάπνιζε πάντα μισά μισά τα τσιγάρα του, ίσως για να προφυλάξει την υγεία του,ίσως κι από τσιγκουνιά.

Αν ήταν αλκοολικός; Όχι, ποτέ δε σχηματίσαμε την εντύπωση πως έπινε.

Στο γραφείο φερνόταν με κοσμιότητα. Ποιές οι σχέσεις του μαζί μας; Αυστηρά υπηρεσιακές. Για ότι αφορούσε την εργασία μας είταν μάλλον φλύαρος και σχολαστικός. Μας ζάλιζε με τις πολλές του ερωτήσεις για τα ίδια πράγματα. Ρωτούσε και ξαναρωτούσε έξαφνα πόσα αντίγραφα μπορούμε να βγάλουμε. Γιά άλλα ζητήματα, είταν δυσκολομίλητος , τοσιτιούρν.  Έδειχνε μεγάλην επιφυλακτικότητα, προπάντων απέναντι σε μας τους Αιγύπτιους συνάδερφους του, και συνήθως δεν συζητούσε μαζί μας, ίσως από ακαταδεξιά. Θυμάμαι μόνο πώς κάποτε μιλήσαμε για το θρησκευτικό ζήτημα κι εκείνος μας είπε πως οι θρησκείες είναι «κούκιντ»(«μαγειρεμένες») Για πολιτικά ούτε λέξη. Φαινόταν ουδέτερος ή καλύτερα αδιάφορος. Αλήθεια, είταν ινκοπριάνσιμπελ (ακατανόητος).

Σε ποια γλώσσα μιλούσαμε; Στην αγγλική, βέβαια. Άν ήξερε την αραβική; Την καθαρεύουσα, διόλου. Ούτε γραφή, ούτε ανάγνωση. Την καθομιλουμένη; Ούτε κι αυτή. Στον υπηρεσιακό του φάκελλο, στο δελτίο ταυτότητας, αναφέρεται πως γνώριζε και την αραβική; Μα η δήλωση αυτή δεν είναι σωστή. Εγώ σας λέγω πως ήξερε πολύ λίγα αραβικά, τόσα για να μπορεί να συνεννοείται με τον υπηρέτη του τον Μιργάνι, για την κόττα. Σπανιώτατα χρησιμοποιούσε τα υποτυπώδη αραβικά. Εξ άλλου, του άρεσε να φαίνεται πως ήταν ξένος.

Τι λέτε; Ο Καβάφης άκουσε σε κακόφημο σπίτι ένα αραβικό τραγούδι και επηρεάστηκε σ’ ένα του ποίημα; Μα αφού αγνοούσε την αραβική; Εγώ ο ίδιος κι ας είναι στη γλώσσα μου, δυσκολεύουμαι να καταλάβω τα λόγια ενός τραγουδιού. Ποιος του τα εξήγησε; Μήπως το «μαουάλ» αυτό τυπώθηκε και πότε; Μήπως μεταφράστηκε στα γαλλικά για να το γνωρίσει ο ποιητής; Αλήθεια, αυτός που έγραψε τέτοιες ανακρίβειες, σκάρωσε μεγάλα παραμύθια. Καλάμ φάρεγ! (Κούφια λόγια!)

Αν ο Κ. ενδιαφερόταν για τους Άραβες λογοτέχνες; Οπωσδήποτε επιθυμούσε εκείνος να τον γνωρίσουν. Ξέρω πως κάποτε συναντήθηκε στου «Αθηναίου»με τον ποιητή Σάουκι. Τους έφερε σ’ επαφή, ο τεχνικός υποδιευθυντής Μαχμούντ Σάμι. Μείνανε μισήν ώρα και συζήτησαν στη γαλλική. Όχι για την αραβική ποίηση και τα προβλήματά της ή για το δικό τους το έργο, όπως θα νόμιζε κανείς, μα για το Μολιέρο, που πολύ τον θαύμαζεν ο Σαούκι, όπως μου είπε ο ίδιος ο Καβάφης.

Αν είχε τροφό Αιγύπτια ο Κ. βρέφος; Αν βύζαξε γάλα αράπικο; Μα ποιος το ξέρει αυτό με βεβαιότητα; Κάποιος το έγραψε τελευταία;Από πού άντλησε την πληροφορία και για ποιο σκοπό την αναφέρει; Για να εξηγήσει πως ο Κ. έμεινε πιστός στην Αίγυπτο και το λαό της και τους ανταπόδωσε τα τροφεία τους;

Εδώ ο κ. Καγιάρ σηκώνει τα χέρια του και στρέφεται προς τον ουρανό:

«Μον Ντιέ! Νόνσενς! (Θεέ μου! Ανοησία!) Ώστε παρουσιάζουν τον Κ. εχτρό του βρετανικού ιμπεριαλισμού;»

Ο κ. Καγιάρ ξανασηκώνει τα χέρια: «Μον Ντιέ! Σε νε πα ραιζονάμπλ! Εμποσσίμπλ! (Θεέ μου! Δεν είναι λογικό! Αδύνατο!)»

Και συνεχίζει! «Αν στ’ αλήθεια ο Κ. μισούσε το βρεττανικόν ιμπεριαλισμό, θα έπρεπε να είταν ψυχρός και τυπικός με τους Άγγλους των Αρδεύσεων, δε θα είχε πολλές κουβέντες. Όσο λιγόλογος είταν μαζί μας, για ό,τι είταν έξω από τη δουλειά, τόσο ομιλητικός και ευχάριστος γινόταν με τους Άγγλους, που πολύ τους αγαπούσε και τον αγαπούσαν.Εκείνοι τον ξεχώριζαν από όλους μας και του έδειχναν μεγάλην εκτίμηση. Πρέπει να τους γοήτευε,γιατί συχνά τον καλούσαν στα γραφεία τους και τον έβαζαν να τους μιλήσει πάνω σε ιστορικά θέματα. Τον ακούγαμε να φλυαρεί, να λέγει, να λέγει για τους Αρχαίους… Οι Άγγλοι, είταν κατενθουσιασμένοι μαζί του. Μονάχα ο Γενικός Επιθεωρητής δεν του έδινε θάρρος και τον κρατούσε σε απόσταση. Μια φορά έτυχε να ακούσω στο διάδρομο τον Γενικόν Επιθεωρητή, να του κάνει αυστηρή παρατήρηση: «Μίστερ Καβάφη, γιου αρ νοτ γκίβιγκ σατισφέκσιον»(«Κύριε Καβάφη, δεν δίνετε ικανοποίηση»). Και ο Καβάφης, χωρίς καμμιά πρόθεση ειρωνείας, αλλά περίλυπος και ταραγμένος, απάντησε τρεις φορές: «Θα προσπαθήσω να σας δώσω ικανοποίηση» («Άι σαλλ τράι του γκιβ γιου σατισφέκσιον.Άι σαλλ τράι του γκιβ γιου σατισφέκσιον.Άι σαλλ τράι του γκιβ γιου σατισφέκσιον.»)

Στο σημείο αυτό της αφήγησής του, ο κ. Καγιάρ φαίνεται συγκινημένος. Πραγματικά, τούτη η σκηνή αν αναπαραστήσουμε με τη φαντασία μας, είναι συγκλονιστική. Ένας ποιητής, σπάνιας αξίας, σκύβει το κεφάλι, ταπεινωμένος, μπροστά στις επιπλήξεις του προϊσταμένου του. Ποιος θυμάται σήμερα το όνομα του Τζένεραλ Ινσπέκτορ;

Είναι πια αργά, έχει νυχτώσει και πρέπει να πηγαίνουμε. Ο κ. Καγιάρ μας υποχρεώνει με την ευγένειά του. Εννοεί να κατέβει μαζί μας και να μας κατευοδώσει. Μας παρακαλεί, αν τύχει και δημοσιεύσουμε κάτι, να του το δείξουμε προηγούμενα. Του το υποσχόμαστε και κρατούμε το λόγο μας.

Δεν ξέρουμε αν η επίσκεψή μας υπήρξε τόντις αποκαλυπτική. Διασταυρώσαμε τις πληροφορίες μας και είμαστε βέβαιοι πως ο ποιητής αγνοούσε την αραβική, όχι μόνο την καθαρεύουσα, αλλά και την καθομιλουμένη. Ποιο συμφέρον είχε ο κ. Καγιάρ να μας αποκρύψη την αλήθεια; Μα και του ίδιου του Καβάφη η συντριπτική ομολογία δε φτάνει για να διαψεύσει τους «μυημένους»; Σ’ ένα αυτοβιογραφικό του σημείωμα, στο περιοδικό «Νέα Τέχνη» του 1924, ο ποιητής δηλώνει:«Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά». Γιατί όχι και «ολίγα Αραβικά»; Γιατί τα αραβικά του Καβάφη είταν ελάχιστα. Εξ άλλου, ποτέ δεν αμφιβάλαμε για την αξιοπιστία της μαρτυρίας που ο κ. Τίμος Μαλάνος μας την είχε γνωρίσει με το τηλέφωνο και σήμερα μας την έστειλε γραφτή.

«Από τον τρόπο που μιλούσε στον υπηρέτη του τον Μαργκάνι, την εποχή που τον επισκεπτόμουν, ο Καβάφης δεν ήξερε παρά τις λίγες απαραίτητες κοινολεκτούμενες αραβικές φράσεις, που μεταχειρίζονται οι περισσότεροι Ευρωπαίοι Αλεξανδρινοί- δεν λέγω οι Καϊρινοί γιατί αυτών τ’ αραβικά ήτανε πάντοτε και πλουσιότερα και καλύτερα, όπως εξαίρετα ήταν και τ΄αραβικά όλων των Εβραίων της Αιγύπτου -για να συννενοούνται με τους υπηρέτες των.

ΤΙΜΟΣ ΜΑΛΑΝΟΣ

16-7-64

Έτσι όλη αυτή η εντυπωσιακή φιλολογία, περί επίδρασης του λαϊκού αραβικού τραγουδιού στην ποίηση του Καβάφη είναι καθαρή επινόηση.

Παρ’ όλο που μας χαρακτήρισαν «ανίδεους» εμάς τους Αλεξανδρινούς, τους «ανίδεους Αντιοχείς που διαβάζουν Εμμονίδην» δεν θα τους βρείτε σήμερα στην Αλεξάνδρεια. Θα πρέπει να τους αναζητήσετε ανάμεσα στους «μυημένους« της Αθήνας.

Μανώλης Χαλβατζάκης

30/8/1964

Εφημερίδα «Ταχυδρόμος» της Αιγύπτου.